CHỈ CÓ Ở QUÊ HƯƠNG

CHIỀU TÀ, VIẾT VĂN XUÔI VỀ DI CHỈ VĂN HÓA SA HUỲNH

ĐÔI NÉT VỀ CẦU ĐÁ, GÒ MA VƯƠNG, GHỀNH ĐÁ, TRÁI MA VƯƠNG (MA DƯƠNG).

Thiên nhiên đã tạo hóa nên những bức tranh kỳ vỹ, những cái tên, miền khác nhau. Thuở thơ ấu của tôi gắn liền với nơi này và trái này (trái Ma vương hoặc Ma dương). Mỗi nơi có mỗi đặc sản khác nhau, nhưng trái này làm cho tôi gợi nhớ về kỷ niệm nhiều nhất, tôi nghĩ chắc có lẽ trái này chỉ có ở nơi tôi chôn nhau cắt rốn mà thôi. Bọn trẻ ở xóm hôm nay đăng hình về trái Ma vương (Ma dương) đâu đó những kỷ niệm thời thơ ấu chợt ùa về trong tôi! Thấp thoáng đâu đó Gò Ma vương, trái Ma vương (Ma dương), Ghềnh đá, Cầu Đá nơi xa ấy ùa về trong tiềm thức của tôi. Sau đây tôi xin được viết trình bày cặn kẽ về những cái tên này một cách cô đọng nhất nhất gọi là “thâm căn cố đế cùng kỳ lý”.

Gò Ma vương được tọa lạc tại phía Đông Nam đầm An Khê, xã Phổ Khánh, huyện Đức Phổ, tỉnh Quảng Ngãi. Đầm An Khê có dạng hình bao tử lợn, nó được gọi là nơi “sinh nhai” của người dân quê tôi. Gò Ma vương là một đồi cát dài khoảng 100 m, cao 9 m. Vị trí tọa lạc của Gò Ma vương gần xóm Cát, thôn Long Thạnh, xã Phổ Thạnh. Cạnh gò Ma vương là một ghềnh đá rất đẹp, nơi đây được ví như sông nước hữu tình. Tuổi thơ ấu của tôi gắn với cây lúa, con bò. Có những buổi chiều hè oi bức, mùa vụ đã hết tôi và chúng bạn ở xóm đã thả rông bò đi ngao du đây đó. Có những ngày bơi ngang sang sông Cửa Khâu – nơi đây được coi là khu vực có độ sâu nhất đầm An Khê, để vượt biên qua bến bờ bên kia và bắt đầu cuộc hành trình ngao du sơn thủy.

Ghềnh đá sông nước hữu tình ấy là nơi mặt hướng ra biển, chân đạp núi. Dưới ven chân là những con sóng xanh vỗ rì rào bất tận, nên thơ. Từng đợt con sóng bạc đầu nối tiếp đuôi nhau mà chạy như cố tranh chấp một cái gì đó. Tôi xin được đệm thơ:

Trời xanh mây trắng cát vàng

Biển sâu gió thổi lại càng đẹp thêm

Con sóng vỗ nhẹ êm đềm

Hôn vào bãi cát càng thêm mặn nồng

Tìm lại ký ức trong đầu tôi gợi nhớ đến địa điểm này, các ghềnh đá có các hang được coi là căn cứ địa của các chiến sỹ chống giặc ngoại xâm, thời kỳ giải phóng miền Nam thống nhất đất nước. Các nam thanh nữ tú độ tuổi trăng tròn ở miền Bắc tham gia chiến trường miền Nam, có lẽ một phần thân xác và máu của các anh, các chị đã nhuộm nơi này. Chiến tranh ngày càng ác liệt, khi cứ điểm này phát hiện thì lính Mỹ đã đánh úp nơi này bằng cách dùng thuyền chiến ở bên ngoài và nã đạn pháo vào cứ điểm.

Từ miền sơn cước này, hòa quyện vào trong miền đất khô cằn cùng với gió biển mặn nồng, sóng vỗ rì rào và dòng nước ngọt của đầm An Khê đã tượng thành một loại cây dạng gai góc. Tuy gai góc nhưng quả của nó thật ngọt nào, chính dạng cây này cũng điều nào đó nói lên một phần ý chí nghị lực, chịu gian khó, chân thật người người dân quê tôi. Cây có tên là Ma vương (Ma dương) mọc trên vùng đất cằn cỗi Gò Máng Xứ. Nó có tên là trái Ma vương nhưng cách phát âm của những người sống ở đây là Ma dương. Thành thế nó được hai cái tên gọi “ngon lành cành đào luôn”. Ma vương nó được giải thích là ngày xưa có một ông vua (vương) đi ngao du miền sơn cước tại Ghềnh đá. Vua khát nước nên bèn sai quân lính đi tìm nước hoặc trái cây cho vua giải khát, quân lính bèn dạo quanh vùng đó và tìm thấy được một trái ngọt mọng nước ở một vùng đất trống (đất bãi tha ma) thành thế nó có cái tên là Ma vương từ ngần ấy.

Cũng có lý giải tên trái này là Ma dương vì nó mọc ở bãi tha ma, vùng đất trống và mọc xen kẽ với cây dương (cây phi lao). Dù là trái Ma vương hay Ma dương nhưng quả của nó là quả mọng, ngọt nước, trái tròn như trái cherry, ăn quả ngọt thơm, vị giống chè xanh uống nước. Trái xanh chưa chín có mủ, khi chín rồi thì quả rất ngon. Vị ngọt của nó phần nào bù đắp công sức của những đứa trẻ đi hái giữa chiều hè oi bức, chân bị rách, cào bởi gai của nó. Trái Ma vương chỉ có đợt chín 1 lần duy nhất vào cuối hè.

Gò Ma vương (hay còn gọi là đồi Ma vương, gò Gà) là một nơi có nhiều di chỉ khảo cổ có giá trị được phát hiện và khai quật từ năm 1909 và đã qua nhiều lần khai quật vào các năm 1923, 1939, 1977, 1978 và mới đây nhất là năm 2015.

Khi khai quật ở đây, người ta đã phát hiện được hàng trăm ngôi mộ chum và các di chỉ cư trú có tầng văn hóa dày 2,2 m, với các hiện vật như các mảnh gốm thô, rìu răng trâu, rìu tứ giác, cuốc đá, hạt chuỗi đá, nồi gốm,... Đặc biệt là các loại bình, bát có trang trí các hoa văn khắc vạch với màu đỏ và màu đen chì, con lăn bằng gốm,...

Đây là di tích khảo cổ có niên đại sớm nhất trong hệ thống di chỉ văn hóa Sa Huỳnh ở Quảng Ngãi. Mẫu than ở đây, qua phân tích bằng phương pháp C 14 (carbon 14) đã đem lại kết quả niên đại sớm 3370 ± 40 năm cách ngày nay.

Cầu Đá là nơi gần đám ruộng nhà tôi, nó là cái cầu bắt qua sông làm hoàn toàn bằng đá. Nhưng theo thời gian thì nó bị phá hủy, lỡ trôi. Giờ thì nó chỉ còn chứng tích toàn là đá chứ không còn cầu. Cầu Đá là một chứng tích thể hiện cuộc đấu tranh bằng trí óc của con người sống nơi đây. Thời xa xưa, cuộc đấu trí để dành nơi sống ở vùng đất này có người dân tộc thiểu số (người Thượng) từ trên núi xuống dành vị trí này, người Kinh không chịu bèn đưa ra điều kiện bên nào làm cầu bắt qua bên kia sông mà nhanh nhất là có thể ở vùng đất này. Người Kinh bằng cách làm cầu tre còn người Thượng thì họ kênh đá từ trên núi xuống và làm cầu, nhưng từ địa điểm này lại cách xa núi. Chẳng bao lâu, người Thượng đã xây được cái Cầu Đá, nhưng người Kinh đã qua bên bờ sông kia từ bao giờ. Thế là, người Thượng lại phải nhường vị trí đắc địa này cho người Kinh.

Trải qua bao thăng trầm của thời gian lịch sử. Gò Ma vương ấy, Ghềnh đá ấy, Cầu Đá ấy, trái Ma vương ấy vẫn còn nguyên giá trị, để lại bao ký ức cho bao người trong đó có tôi.

(Tác giả: Trường An Đỗ Tấn Thích)