HOA VÀNG TRÊN CỎ XANH

Phú Yên là phú quý bình yên. Nếu sáp nhập tỉnh, danh xưng này biến mất thì còn phú quý bình yên và vẫn thấy “hoa vàng trên cỏ xanh”.

Tui đến Phú Yên lần đầu tiên vào cuối năm 1980. Tốt nghiệp, từ Hà Nội đi nhận nhiệm sở, tui zọt qua Quy Nhơn zô Sài Gòn chơi cái đã. Đến ga Tuy Hoà, tàu phải dừng vì đèo Cả sạt lở lấp đường sắt. Thế là ngày nào tui cũng lang thang, không hang cùng ngõ hẻm nào ở thị xã Tuy Hoà là chưa in gót. Bé tí, nhếch nhác. Đúng 10 ngày sau mới có xe đò (xe khách) để “tăng-bo” hành khách vào ga Đại Lãnh. Nhờ đó mà tui được chiêm ngưỡng đèo Cả và ngắm nghía hòn Đá Bia. Nhớ đời.

Năm 1471 vua Lê Thánh Tông thân chinh cầm quân Nam tiến đến tận đèo Cả. Rồi thấy khó giữ, bèn rút ra đèo Cù Mông. Phần đất Phú Yên ngày nay gọi là Ayaru, giao cho 1 viên quan Chiêm Thành đã quy phục ta, cai quản. Một thế kỷ sau, năm 1578 chúa Nguyễn Hoàng cử tướng Lương Văn Chánh đánh chiếm Ayaru. Người Chiêm âm ỉ kháng chiến, vùng đất này trở thành nơi tranh chấp liên miên. Muốn giữ đất thì phải có dân, Lương Văn Chánh tổ chức đưa dân từ Thanh- Nghệ- Thuận- Quảng vào khẩn hoang lập ấp. Năm 1611 người Chiêm bị đánh bật qua đèo Cả, vùng Ayaru được sáp nhập vào xứ Đàng Trong với tên gọi Phú Yên.

Vậy, danh xưng Phú Yên xuất hiện từ năm 1611, ngay khi trở thành 1 phần lãnh thổ Đàng Trong.

Năm 1832 vua Minh Mạng thành lập tỉnh Phú Yên. Năm 1904 tỉnh Phú Yên, lúc đó bao gồm cả Đăk Lăk, Gia Lai ngày nay, bị Pháp xẻ nhỏ ra, mất danh xưng Phú Yên. Năm 1921 Pháp tái lập tỉnh Phú Yên gồm 4 huyện Tuy Hòa, Tuy An, Đồng Xuân, Sơn Hòa. Năm 1976 Phú Yên sáp nhập với Khánh Hoà thành tỉnh Phú Khánh, đến 1989 lại tách ra, vũ như cẫn.

Khi tái lập tỉnh, tui được mời đến Tuy Hoà dạy cho nửa lớp Cao đẳng Sư phạm Nha Trang bị “đuổi” về quê. Trường chia đôi, những ai quê Phú Yên đều bị “tống cổ”, cả thầy lẫn trò. Nghe các thầy nói chuyện cãi vã chia chác từ chiếc ô-tô cà tàng đến cái bàn rụng càng, cái ghế gãy cánh mà cười ra nước mắt. Lại còn chuyện tranh chấp cái vịnh Vũng Rô, hai bên dàn quân gầm ghè nhau nữa chớ. Rõ chán!

Vũng Rô có sự kiên 24-2-1965, tàu không số bị địch phát hiện lần đầu tiên. Rùm beng hết cả lên.

Phú Yên có ai?

Có ông Lương Văn Chánh (? -1611) người gốc Thanh Hóa, có công mở mang bờ cõi và gây dựng vùng đất này. Ông được chúa Nguyễn phong tước Bảo quốc Hộ dân chi thần. Nay, đền thờ ông là Di tích lịch sử cấp quốc gia. Lại có ông Lê Thành Phương (1825-1887) quê Tuy An, năm 1885 chiêu tập nghĩa quân chống Pháp trong phong trào Cần Vương. Đền thờ ông là Di tích LSVH cấp quốc gia. Hai anh em ruột Nhật Lai, Nguyễn Mỹ cùng sinh tại Tuy An, cùng đoạt Giải thưởng Nhà nước về VHNT. Nhạc sĩ Nhật Lai với nhạc kịch Bên bờ Krông Pa (là sông Ba đấy), nhạc múa Tiếng trống Chăm H’roi, ca khúc Hà Tây quê lụa, Bài ca anh Hồ Gíáo, v.v. Nhà thơ Nguyễn Mỹ có Cuộc chia ly màu đỏ, Con đường ấy, Hoa cúc tím, v.v. Tổng bí thư Trần Phú quê Hà Tĩnh, sinh tại Tuy An (Phú Yên) và chết ở Sài Gòn.

Sáng 1-9-1945 Thượng thư Bộ Lại Ngô Đình Diệm khi trốn chạy bị du kích Việt Minh tóm cổ trên sông Đà Rằng. Sau đó Diệm được giải ra Hà Nội. Chủ tịch Hồ Chí Minh gặp Diệm, rồi thả ra.

Năm 1955 luật sư Nguyễn Hữu Thọ bị chính quyền Ngô Đình Diệm quản thúc tại Tuy Hoà. Ngày 29-10-1961 ông được ta giải thoát, đưa ra chiến khu giữ chức Chủ tịch Mặt trận Dân tộc Giải phóng. Sau này ông là Chủ tịch Quốc hội, Phó chủ tịch nước rồi Quyền chủ tịch nước.

Ngày 1-4-1975, tàn quân triệt thoái khỏi Tây Nguyên theo Quốc lộ 7B về đến Tuy Hoà. Tơi tả. Chuẩn tướng Trần Văn Cẩm, Phó tư lệnh Quân đoàn 2 bị tóm gọn. Đây là viên tướng ngụy đầu tiên bị bắt sống trong kháng chiến chống Mỹ.

Cháu đích tôn của cha tôi công tác ở Lào Cai, xớ rớ thế quái nào mà lấy vợ tận Phú Yên. Hồi đó tui ở Quy Nhơn, thế là trở thành “tư lệnh tiền phương” của cái đám cưới ngàn trùng xa cách, nhưng “mấy sông cũng lội, mấy đèo cũng qua”.

Phú Yên có gì?

Có sông Đà Rằng rộng nhất duyên hải miền Trung và cầu Đà Rằng dài nhất Trung Kỳ nhì Đông Dương, chỉ thua cầu Long Biên. Đà Rằng là biến âm từ Ea Đrăng của tiếng Chăm, có nghĩa là Sông Lau Sậy. Thượng nguồn của nó là sông Ba, còn gọi là sông Ea Pa, Ia Pa hay Krông Pa. Nhắc đến sông Ba, hẳn nhiều người nhớ đến bài hát Cô gái vót chông với giọng ca Tường Vy lảnh lót một thời:

Như bao cô gái ở trên non

Cô gái sông Ba đầu búi tóc thon…

Chuyện rằng, năm 1954 ông Lô Mô Y Choi, người Ê Đê ở huyện Sông Hinh, tập kết ra Bắc. Năm 1965 nghe đài nói phong trào vót chông rào làng đánh Mỹ, ông hình dung những cô gái ngồi vót chông bên dòng sông Ba quê mình, thế là bài thơ ra đời. Nhạc sĩ Hoàng Hiệp chộp được, phổ nhạc, và thành bài hát.

Về kinh tế, so với các tỉnh duyên hải Trung Bộ, Phú Yên có vẻ thiệt thòi nhất. Rẻo đất ven biển này bị bao vây chặt cứng. Lên Tây Nguyên bị núi rừng trùng điệp ngáng đường. Ra bắc phải vượt đèo Cù Mông hiểm trở. Vào nam phải qua đèo Cả chót vót. Bờ biển phía đông khá dài nhưng không có cảng nước sâu, ứ giao thương được với bên ngoài. Tứ bề bị chặn như thế, phát triển kinh tế khó đáo để.

Tuy nhiên, Phú Yên là tỉnh đánh bắt cá ngừ đại dương nhiều nhất cả nước. Chả thế mà xứ này nổi tiếng với món mắt cá ngừ chưng trong thố và món gỏi bao tử (dạ dày) cá ngừ. Tui ăn rồi. Ngon!

Về văn hoá, bộ phim Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh nổi như cồn đã tạo động lực cho du lịch Phú Yên phát triển. Đó là trong phim, ngoài đời thì đoạn QL1A qua thị xã Sông Cầu có cung đường “15 cây số ăn chơi” nổi tiếng. Từ Gành Ráng, Quy Nhơn đi một đoạn là tới. Tui đến hoài, đã lắm! Trên trời thì có trăng La Hai với vẻ đẹp hoang sơ ma mị, khiến lủ khủ thi sĩ tốn giấy hao mực. Một đêm rằm năm 1989 tui đã ngồi vắt vẻo trên cây cầu sắt ở gần ga La Hai để ngắm trăng. Tuyệt cú mèo!

Về danh lam thắng cảnh, Phú Yên là vùng đất hoang sơ, xinh đẹp với nhiều bãi biển, đầm vũng và di tích lịch sử văn hoá. Khu bảo tồn thiên nhiên quốc gia Krông-Trai với hệ động vật và thực vật phong phú đa dạng. Rồi Núi Đá Bia, Núi Nhạn, Vũng Rô, đầm Ô Loan, vịnh Xuân Đài… Đặc biệt, tại thị xã Đông Hoà có Mũi Điện, còn gọi là Mũi Đại Lãnh, là điểm đón ánh bình minh sớm thứ 2 trên đất liền của Việt Nam. Nó chỉ thua Mũi Đôi ở Vạn Ninh (Khánh Hoà) có 4 giây kinh độ. Kinh độ Đông của Mũi Điện là 109˚27'06" còn của Mũi Đôi là 109˚28'00". Xíu xìu xiu.

Có sông phải có núi mới cân bằng, thế là giữa đồng bằng Tuy Hòa phẳng phiu bỗng mọc lên quả núi Chóp Chài cao 394 mét, chơi vơi. Lên đỉnh ngó xuống TP Tuy Hòa đã mắt lắm. Tôi lên đó rồi, chạy mô-tô khỏe re.

Huyện Tuy An có Gành Đá Đĩa, một kỳ quan thiên nhiên do núi lửa phun trào tạo nên. Nó được công nhận là Thắng cảnh cấp quốc gia năm 1997 và xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt năm 2020.

Về công trình nhân tạo, nhà thờ Mằng Lăng ở huyện Tuy An có từ năm 1892, là 1 trong những nhà thờ đá lâu đời nhất Việt Nam.

Công trình mới toe mà hoành tá tràng nhất Phú Yên là cái tháp Nghinh Phong. Đến TP Tuy Hòa mà chưa tới đây ngắm nghía, sờ soạng và lắng nghe âm thanh của nó thì coi như chưa thấy “hoa vàng trên cỏ xanh”. Thực ra là Nghênh Phong, trong đó Nghênh là đón chào, Phong là gió, rồi biến âm mà thành.

Tác giả thiết kế đã kết hợp huyền sử Trăm trứng trăm con với cảm hứng Gành Đá Đĩa. Tháp có 2 cột, cột Lạc Long Quân cao 34 mét và cột Âu Cơ thấp hơn 6 mét. Cuộc ly hôn đầu tiên trong lịch sử nước ta được thể hiện bằng 1 khe hẹp ngăn cách đôi uyên ương. Vì chia sòng phẳng 50 con theo mẹ, 50 con theo cha, nên mỗi bên chân tháp có 50 khối đá lục giác xếp chồng lên nhau. Nghe nói thế chứ sức đâu mà đếm! Nhìn từ xa, công trình như mũi tàu băng băng vượt trùng dương, những khối đá tối sáng lấp loáng như sóng đang tung bọt. Túm lại là: Hết sảy!

Tui đến rồi nên tui biết. Ảnh đó. Hê hê hê!

Nguồn: Có Hưởng