Sư Ông Làng Mai kể chuyện "Sự tích cây Nêu"

 

Ở Việt Nam có một câu chuyện được lưu truyền trong dân gian về sự tích cây nêu. Chuyện kể rằng:

Ngày xưa, Ma vương làm chúa tể cõi đất này. Dưới quyền thống trị của Ma vương có rất nhiều bạo động, hận thù tham vọng nên dân chúng rất khổ. Nhưng trong dân chúng có người có cái thấy bất nhị: nếu có ma thì thế nào cũng có Bụt. Bụt ở đâu đó và thế nào Bụt cũng tới để cứu mình nên mình đừng lo. Mình cứ kiên nhẫn đi, một ngày nào đó Bụt sẽ xuất hiện. Thật vậy, khi ấy Bụt mới thành đạo, Ngài đi thiền hành tới và ngồi xuống rất yên lặng. Ma vương nghĩ: “Anh chàng này là ai mà có vẻ khác người như vậy? Ngồi yên, nhẹ nhàng, không quấy phá ai hết. Vậy cứ để anh ta ngồi”. Bụt ngồi thiền xong đứng lên đi những bước chậm rãi, an lạc, thanh thoát. Bụt đi thiền hành xong, trở lại ngồi xuống thì Ma vương tới hỏi thăm:

– Anh là ai? Anh tới đây làm gì?

Bụt nói:

– Tôi thấy đất này đẹp quá! Sớm mai cũng đẹp, buổi chiều cũng đẹp. Tôi ngồi lắng lòng lại để thấy được những cái đẹp đó. Nó nuôi dưỡng tôi, nó cho tôi hạnh phúc. Tôi không cần sở hữu đất đai, vườn tược, châu báu ngọc ngà. Tôi không tranh đua với anh, tôi chỉ muốn anh cho tôi cơ hội được ngồi yên và được đi những bước thảnh thơi trên hành tinh đẹp đẽ này mà thôi.

Ma vương thấy điều này không có hại gì tới mình nên nói:

– Được, anh muốn ngồi bao lâu cũng được, muốn đi bao nhiêu cũng được.

Mấy ngày sau Bụt nói:

– Nhưng tôi có nhiều bạn lắm. Tôi có tới 1250 bạn mà người nào cũng muốn ngồi thiền, đi thiền. Vậy anh có cho phép chúng tôi được ngồi thiền và đi thiền trên lãnh thổ của anh hay không?

Ma vương nói:

– Được, làm gì chứ đi thiền và ngồi thiền thì được.

Hôm đó trời nắng, Ma vương hỏi:

– Anh muốn bao nhiêu đất, bao nhiêu vùng để ngồi thiền và đi thiền?

Lúc đó chưa có thước đo, Bụt nói:

– Bây giờ nếu anh chịu thì tôi sẽ cởi chiếc áo ca sa của tôi, tung cao lên trời. Bóng của chiếc y che được từng nào thì đó là đất đai mà chúng tôi cần để ngồi thiền và đi thiền.

Ma vương nghĩ nhiều lắm thì chiếc y chỉ che độ một vài cây số nên nói:

– Không sao hết, anh cứ tung lên đi!

Bụt cuốn áo ca sa lại và tung lên trời. Như có thần lực, áo ca sa bay lên cao, cao nữa rồi xòe ra. Và khi xòe ra thì bóng của chiếc ca sa bao trùm hết cả trái đất. Như vậy, theo nguyên tắc thì Bụt và các đệ tử có quyền đi thiền và ngồi thiền khắp nơi trên cõi đất. Đó là giao kèo giữa Bụt và Ma vương.

Chuyện này không có trong kinh mà do dân gian đặt ra. Từ đó về sau mỗi khi Tết đến, tất cả người dân trong nước dựng lên một cây nêu, trên cây nêu có treo một chiếc y của Bụt để nhắc mọi người rằng: Đây không chỉ là lãnh thổ của Ma vương, mà đây cũng là lãnh thổ của Bụt. Chúng ta có quyền tu tập, ngồi thiền và đi thiền trong lãnh vực này. Làm được chuyện này thì chúng ta sẽ làm giảm thiểu đau khổ và chế tác được nhiều hạnh phúc. Từ đó các bạn và các đệ tử của Bụt tha hồ thực tập ngồi thiền, đi thiền, pháp đàm, ăn cơm im lặng tại vì sự thực tập giúp làm lắng dịu thân tâm, làm cho người ta có thể hiểu nhau, thương nhau và hòa giải với nhau. Từ đó về sau, nhờ sự thực tập mà thế gian bớt khổ rất nhiều. Người ta thấy đây không phải chỉ là lãnh thổ của Ma vương mà đây cũng là lãnh thổ của Bụt. Cứ đến ngày Tết là gia đình nào cũng dựng lên một cây nêu ở trước sân vào ngày 23 tháng chạp âm lịch, trên đó có treo một chiếc ca sa của Bụt để nhắc nhở rằng mình phải thực tập để chế tác hạnh phúc và làm giảm thiểu khổ đau thì Bụt mới có lãnh thổ. Nếu mình bỏ quên sự thực tập, không ngồi thiền, không đi thiền, không pháp đàm, không ăn cơm trong chánh niệm, không giữ giới thì lãnh thổ này là lãnh thổ của ma cho dù mình được cho phép thực tập đi nữa.

Dựng cây nêu vào ngày 23 Tết để ta quán chiếu từ ngày 23 cho đến ngày mồng một Tết là mình phải tiếp tục thực tập. Chính khi thành Bụt rồi mà còn phải thực tập huống hồ gì ta chưa thành Bụt. Vì vậy ta cần phải thực tập thật tinh chuyên. Theo nguyên tắc thì từ ngày 23 tháng chạp đến ngày mồng một Tết ta phải tự nhắc nhở mình phải tu tập như thế nào để lãnh thổ này là lãnh thổ của Bụt, của an lành mà không phải là lãnh thổ của Ma vương.

Nhưng ở Việt Nam, hình như ở Trung quốc cũng vậy, người ta ăn Tết tới 10 ngày. Như vậy cũng hay vì chúng ta có nhiều thì giờ để vui chơi với nhau. Nhưng trong xã hội ngày nay con người quá bận rộn nên ta bắt buộc phải giảm từ 10 ngày xuống còn 3 ngày. Ở Làng Mai chúng ta cũng sẽ thực tập 4 ngày Tết: mồng một, mồng hai, mồng ba và mồng bốn Tết. Cây nêu là một sự thực tập nhắc nhở chánh niệm. Nếu không thực tập, không giữ giới, không biết ngồi thiền đi thiền, không biết nói lời ái ngữ và thực tập lắng nghe thì những tham giận, buồn phiền, lo lắng, sợ hãi, hận thù sẽ phát triển và lãnh thổ của Bụt sẽ trở thành lãnh thổ của ma. Cây nêu có chức năng nhắc nhở cho tất cả mọi người là năm mới ta phải thực tập cho đàng hoàng để làm giảm thiểu khổ đau và chế tác thêm hạnh phúc. Đó là ý nghĩa của cây nêu. Ở Việt Nam, ngày hôm nay theo nguyên tắc thì tất cả mọi nhà đều phải dựng một cây nêu ở trước sân để chứng tỏ đây cũng là lãnh thổ của Bụt và chúng ta phải thực tập thì lãnh thổ này mới thật sự là lãnh thổ của Bụt, lãnh thổ của từ bi và trí tuệ.

—=oOo=—

NGUỒN GỐC, Ý NGHĨA CỦA VIỆC DỰNG CÂY NÊU

NGÀY TẾT

Lễ dựng nêu hay còn gọi là lễ Thượng tiêu (上標) là nghi thức không thể thiếu trong dịp Tết Nguyên đán tại Việt Nam. Khi cây nêu được dựng lên là báo hiệu ngày Tết chính thức bắt đầu.

Theo quan niệm truyền thống dân gian, việc dựng cây nêu ngày Tết mang ý nghĩa chính là để xua đuổi ma quỷ và những điều bất hạnh của năm cũ, cầu mong một năm mới tốt lành. Trong Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam câu truyện Sự tích cây nêu ngày Tết đại ý kể rằng: Do quỷ chèn ép người, hàng năm đều thu hết hoa lợi do con người trồng cấy, Phật thấy vậy bèn giúp người trừ quỷ. Phật bảo người trồng cây nêu (dùng một cây tre thật cao), Phật treo chiếc áo cà sa lên đầu ngọn cây và thỏa thuận với quỷ rằng, bóng chiếc áo phủ đến đâu sẽ là đất do con người quản lý và thu hoạch hoa lợi, phần còn lại sẽ thuộc về quỷ. Quỷ đồng ý, Phật dùng phép cho bóng chiếc áo phủ lên khắp mặt đất khiến quỷ không còn chỗ trú thân, vì vậy bị đuổi ra ngoài biển đông. Nhưng hàng năm mỗi dịp Tết về, quỷ đều muốn trở vào đất liền để tìm tiên tổ và kiếm cái ăn. Để tránh bị quỷ quấy nhiễu, con người bèn dựng cây nêu trên ngọn treo miếng vải, sau đổi thành lá bùa và chiếc khánh bằng đất nung khi gió rung tạo ra tiếng động để xua đuổi quỷ. Trên ngọn cây cũng thường treo bó lá dứa hoặc cành đa mỏ hái, vì con người cho rằng đó là vật mà quỷ rất sợ.

Trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam, việc dựng nêu và treo các vật phẩm trên ngọn cây có nhiều hình thức khác nhau, tùy theo phong tục và tập quán của từng nơi. Thậm chí việc dựng cây nêu không chỉ có vào ngày Tết mà còn có thể ở một số lễ hội dân gian. Tuy nhiên cây nêu vẫn chủ yếu được dựng lên vào ngày Tết Nguyên đán như một phong tục truyền thống phổ biến ở khắp mọi miền của đất.

Những năm gần đây, phong tục trồng cây nêu ngày Tết đã dần bị mai một, thay vào đó người dân thường chơi hoa, cây cảnh hoặc sắm các loại cây như đào, mai, quất… để bày biện trong nhà với mong muốn một năm mới phát tài phát lộc, sum xuê, đủ đầy. Tuy nhiên tại một số vùng thôn quê hoặc vùng dân tộc thiểu số việc dựng cây nêu ngày tết vẫn diễn ra nhưng ý nghĩa nguyên bản để trấn quỷ trừ ma hầu như không còn nữa. Cây nêu được trồng chủ yếu mang ý nghĩa tượng trưng, cầu chúc những điều tốt đẹp trong năm mới, cũng là sự hoài niệm về một phong tục của tết cổ truyền Việt Nam xưa.

Tài liệu tham khảo:

Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Châu bản triều Nguyễn.

Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam thực lục.

Trịnh Hoài Đức, Gia Định thành thông chí.

Nguyễn Đổng Chi, Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, tập 1, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2000.

Phan Kế Bính, Việt Nam phong tục, Nxb Văn học, Hà Nội, 2005.

Nguyễn Trọng Phấn, Xã hội Việt Nam từ thế kỷ XVII, NXB Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh, tp HCM, 2016.

Nguyễn Văn Huyên, Hội hè lễ tết của người Việt, NXB Thế giới, Hà Nội, 2018.

([1]) Năm lễ hưởng gồm Xuân hưởng, Hạ hưởng, Thu hưởng, Đông hưởng và Hợp hưởng.

Nguyễn Thu Hoài

Nguồn TRUNG TÂM LƯU TRỮ QUỐC GIA I